Phát triển làng nghề phải gắn với bảo vệ môi trường

Theo số liệu thống kê, cả nước có khoảng 5.400 làng nghề. Hoạt động sản xuất tại các làng nghề tạo ra khối lượng lớn rác thải mỗi ngày gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Việc xử lý ô nhiễm môi trường tại các làng nghề gặp rất nhiều khó khăn nhưng nếu chính quyền quyết tâm, có sự đồng thuận của người dân thì vẫn có thể giải quyết tận gốc.

Tình trạng ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngày càng gia tăng

GS. TS Đặng Kim Chi - Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam cho rằng, làng nghề là một trong những đặc thù của nhiều vùng nông thôn Việt Nam. Hoạt động trong các làng nghề là những hoạt động kinh tế phi nông nghiệp bao gồm các nghề thủ công, hoạt động dịch vụ phục vụ sản xuất vừa và nhỏ với các thành phần kinh tế như hộ gia đình, hộ sản xuất, hợp tác xã, doanh nghiệp tư nhân... Các hộ và các tổ chức kinh tế này gắn bó chặt chẽ, mật thiết với khu vực nông thôn thông qua việc sử dụng tư liệu sản xuất, vốn và nhân lực ở nông thôn, ảnh hưởng lớn đến sự phát triển kinh tế - xã hội của khu vực nông thôn.

Thời gian vừa qua, làng nghề phát triển, ngày càng mở rộng thì lượng chất thải gây ô nhiễm phát sinh càng nhiều, trong khi đó việc quản lý và xử lý chất thải chưa được chú trọng giải quyết nên tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng.

Phát triển làng nghề phải gắn với bảo vệ môi trường.

 PGS.TS Bùi Thị An - nguyên đại biểu Quốc hội, Viện trưởng Viện Tài nguyên, môi trường và Phát triển cộng đồng cho hay, làng nghề là văn hoá, gắn với mưu sinh của người dân, không thể bỏ được. Thông qua làng nghề, chúng ta có thể hiểu được phần nào về truyền thống, văn hóa của Việt Nam. Tuy nhiên, phát triển làng nghề như thế nào để gắn với bảo vệ môi trường là bài toán cần phải giải quyết. Trong đó, cần có giải pháp, khu trú lại, quy hoạch, tập trung rác thải, phế liệu lại để xử lý; đồng thời, tăng cường tuyên truyền người dân để tự bảo vệ mình.

“Hiện nay, cơ chế chính sách phát triển làng nghề gắn với bảo vệ môi trường là chưa đủ. Bên cạnh đó, nguồn lực của Nhà nước dành cho vấn đề này chưa bảo đảm. Do đó, cần phải xã hội hóa nguồn lực giúp các làng nghề hạn chế ô nhiễm. Tuy nhiên, chúng ta lưu ý để hài hoà lợi ích, tận dụng hiệu quả mọi nguồn lực. Trong đó, phải có các đầu tư nguồn lực, có các giải pháp công nghệ để thu gom, xử lý rác thải, nước thải tại các làng nghề nhằm hạn chế ô nhiễm” - PGS.TS Bùi Thị An nhận định.

4 trở ngại lớn để giải bài toán ô nhiễm môi trường làng nghề

Dù chính sách, quy định pháp luật về bảo vệ môi trường làng nghề cơ bản đầy đủ, song tình trạng ô nhiễm môi trường tại các làng nghề đến nay vẫn chưa được giải quyết, gây ra nhiều hệ lụy.

Lý giải về vấn đề này, ông Tạ Đình Thi, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội chỉ ra 4 trở ngại lớn đã và đang gây khó cho việc giải bài toán ô nhiễm môi trường làng nghề hiện nay. Thứ nhất, nguồn lực chính để triển khai công tác bảo vệ môi trường làng nghề vẫn trông chờ vào ngân sách, trong khi đó nguồn lực này rất hạn chế.

Thứ hai, công nghệ xử lý để lựa chọn được công nghệ phù hợp cho tất cả các ngành nghề không có, bởi chất thải phát sinh từ các làng nghề rất khác nhau.

Thứ ba, mặt bằng sản xuất, khu vực để sản xuất của các hộ gia đình trong làng nghề rất nhỏ hẹp, thậm chí là thiếu, chưa nói tới mặt bằng để xây dựng và vận hành hệ thống xử lý môi trường.

Một vấn đề nữa là tâm lý ỷ lại của người dân làng nghề vào sự hỗ trợ của Nhà nước khiến bài toán ô nhiễm môi trường làng nghề càng khó giải.

Đồng tình với quan điểm trên, GS.TS Đặng Thị Kim Chi, nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học và Công nghệ Môi trường (Đại học Bách khoa Hà Nội) cho biết, qua thực tế nghiên cứu, ô nhiễm môi trường của làng nghề tương đối phổ biến, ở trong tất cả các lĩnh vực sản xuất.

Không phải người dân không biết về sự nguy hại từ quá trình xử lý môi trường thô sơ trong các làng nghề hiện nay nhưng chấp nhận đánh đổi vì vấn đề kinh tế. Tại các làng nghề, nhiều tỷ phú đã xuất hiện nhưng cuộc sống và chất lượng môi trường ở khu vực này liên tục đi xuống và ngày càng trầm trọng hơn.

Cần mạnh tay xứ lý những làng nghề gây ô nhiễm

Để giải quyết ô nhiễm môi trường làng nghề, ông Tạ Đình Thi cho rằng, cần huy động, đa dạng hóa, xã hội hóa các nguồn lực và sử dụng hiệu quả nguồn lực đầu tư cho công tác bảo vệ môi trường tại các làng nghề.

Cùng với đó, tổ chức tốt công tác quy hoạch, bao gồm quy hoạch khu sản xuất, khu xử lý môi trường và phải được sự đồng thuận của người dân. Nhà nước cùng với hộ gia đình trong các làng nghề nghiên cứu mô hình sản xuất kinh doanh phù hợp theo hướng thân thiện môi trường, theo kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn.

“Một số loại hình làng nghề quá gây ô nhiễm cũng cần kiên quyết giải quyết và xử lý chứ không để tình trạng như hiện nay. Ý thức cộng đồng, trách nhiệm xã hội đối với môi trường làng nghề cũng đặc biệt cần cải thiện, đây chính là động lực cũng là giải pháp quan trọng giúp giải bài toán ô nhiễm môi trường làng nghề hiện nay”, ông Thi nhấn mạnh.

Trong khi đó, theo bà Hà Thị Vinh - Chủ tịch Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ và làng nghề Hà Nội, vai trò của người dân, các chủ thể hết sức quan trọng trong việc giải quyết ô nhiễm môi trường.

Chủ tịch Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ và làng nghề Hà Nội cho rằng, đối với các làng nghề, một trong những vấn đề quan trọng là phải chuyên môn hóa, những phần nào liên quan đến môi trường phải tập trung xử lý từ khâu quy hoạch. Ngoài ra, phải có vai trò cơ chế chính sách, trợ giúp như thế nào, khi cơ chế chính sách của nhà nước đưa vào sẽ tạo cú huých. “Và khi người dân thấy có các mô hình điển hình, họ sẽ theo, không cần ép buộc”, bà Hà Thị Vinh khẳng định.

Đổi mới công nghệ, cải thiện môi trường

Hiện nay, trên tinh thần “không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế”, nhiều địa phương đã và đang cố gắng tìm cách ngăn chặn, giảm thiểu ô nhiễm từ các làng nghề. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, phần lớn hoạt động sản xuất ở các làng nghề đều có quy mô nhỏ, trình độ sản xuất thấp, thiết bị cũ và công nghệ lạc hậu, trong khi việc quản lý và xử lý chất thải chưa được chú trọng giải quyết nên tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng.

Trước thực trạng này, nhiều nơi đã triển khai các cơ chế khuyến khích, hỗ trợ các hộ làng nghề đổi mới công nghệ, dần thay đổi tư duy sản xuất, đầu tư trang bị máy móc hiện đại để nâng cao hiệu quả sản xuất. Quan trọng hơn, việc ứng dụng khoa học-công nghệ giúp rút ngắn các công đoạn thủ công, góp phần giải phóng sức lao động và cải thiện môi trường làng nghề.

Điển hình như làng gốm Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội), trước đây, mỗi ngày làng nghề tiêu thụ khoảng 800 tấn than và thải vào môi trường các loại khí độc hại: CO, SO2, H2S, bụi silic, chất thải rắn...

Hướng tới phát triển bền vững, các doanh nghiệp và cơ sở sản xuất làng nghề Bát Tràng đã tích cực chuyển đổi công nghệ nung gốm từ lò than, lò gas truyền thống sang lò gas hiện đại. Đến nay, Bát Tràng đã có gần 1.000 hộ sản xuất (tương đương hơn 90%) sử dụng lò nung gốm bằng khí gas hóa lỏng, góp phần làm giảm phần lớn lượng phế phẩm so với lò than và hạn chế ô nhiễm ra môi trường chung quanh, giảm tiêu hao năng lượng.

Việc đầu tư công nghệ hiện đại cũng giúp hạ giá thành sản phẩm từ 15-30%; độ chính xác sản xuất đạt hơn 85%; tỷ lệ sản phẩm lỗi, hỏng đã giảm đáng kể và kiểu dáng của sản phẩm cũng đa dạng hơn. Đây cũng là một lợi thế giúp gốm Bát Tràng có năng lực sản xuất và sức cạnh tranh hơn trước.

Tương tự, nhờ “xanh hóa”, một số doanh nghiệp mây tre đan ở làng nghề Phú Vinh, xã Phú Nghĩa, huyện Chương Mỹ (Hà Nội) đã thu được nhiều lợi ích từ kinh tế đến môi trường.

Khi chưa áp dụng sản xuất sạch hơn, doanh nghiệp bị hao hụt tới 10% mây tươi ở khâu luộc, tẩm, thu mua. Khi thực hiện sản xuất sạch hơn, lượng nguyên liệu hao hụt giảm mạnh, doanh nghiệp không mất nhiều chi phí, nhất là giảm phát thải ra môi trường.

Về làng nghề lược sừng Thụy Ứng, xã Hòa Bình, huyện Thường Tín (Hà Nội) những ngày này, không khó để cảm nhận được sự thay đổi rõ nét của nơi cách đây hơn 10 năm về trước đã từng là một trong những điểm “nóng” của Thủ đô về ô nhiễm làng nghề.

Hiện, Thụy Ứng có đến hơn 200 cơ sở sản xuất thủ công mỹ nghệ nằm xen trong khu dân cư, nhưng vấn đề ô nhiễm môi trường tại đây đã được cải thiện rõ nét.

Theo đại diện lãnh đạo địa phương, các cơ quan chức năng và chính quyền đã tích cực vào cuộc tuyên truyền, hỗ trợ người dân xử lý các vấn đề ô nhiễm.

Cùng với đó, các cơ sở sản xuất ở đây đã xác định, muốn sản xuất bền vững thì phải gắn với việc bảo vệ môi trường do đó đã bắt tay vào đầu tư máy móc, trang thiết bị hiện đại từ phục vụ chế tác, đến các thiết bị công nghệ giảm ô nhiễm môi trường như: Đầu tư làm hầm hút bụi ngay trong nhà xưởng, các cơ sở sơ chế da và sừng trâu, bò cũng thực hiện xây bể lọc nước thải ngay từ đầu nguồn và ngay tại các gia đình. Điều này đã giúp giảm bớt ô nhiễm nước thải.