Longform | Tơ sen: Nét lặng tinh hoa giữa lòng Hà Nội

Từ những cọng sen ngỡ chỉ có thể dùng để pha trà, làm gỏi hay toả mùi hương thanh mát mỗi mùa hạ, một nghệ nhân ở ven đô Hà Nội đã khơi dậy một phép nhiệm màu: dệt nên những thước lụa từ tơ sen. Bà Phan Thị Thuận - “bà tổ” tơ sen Việt Nam, đã đưa loại sợi này từ những thứ tưởng như không có mấy giá trị bước vào hành trình làm nên sản phẩm OCOP 5 sao. Tơ sen không chỉ dệt nên lụa, mà còn là một sản phẩm sống động kết tinh văn hóa Thủ đô.

Giữa làng nghề Phùng Xá, huyện Mỹ Đức - nơi nổi tiếng với nghề trồng dâu, nuôi tằm truyền thống, nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận - Giám đốc Công ty TNHH Tơ tằm dâu Mỹ Đức (huyện Mỹ Đức, TP. Hà Nội) vẫn ngày ngày cần mẫn với tơ. Nhưng thay vì dùng tơ tằm như bao người khác, bà đã ngước nhìn đầm sen làng bên, tự hỏi: “Tại sao người Myanmar dệt được lụa tơ sen, mà mình - con dân đất sen Việt lại không thể?”. Trên thế giới, Myanmar được xem là nước đầu tiên có nghề dệt vải lụa từ tơ cọng lá và cọng hoa sen. Nghề dệt vải lụa thủ công từ tơ sen của nước này có từ khoảng năm 1910 và khởi nguồn từ ngôi làng KyaingKan (Chaing Kham) – cực Nam của hồ Inlay với sản phẩm ban đầu là tấm áo cà sa dâng lên các nhà sư trụ trì trong vùng.

Thế là, từ năm 2017, người phụ nữ đã bước sang tuổi thất thập bắt đầu dấn thân vào cuộc thử nghiệm mà nhiều người bảo là... gàn dở. Bà kể: “Mỗi sáng, tôi ra đầm sen từ tinh mơ, chọn những cuống sen già vừa đủ độ. Một mình lóc, rút từng sợi tơ mỏng như sương khói. Ngày đầu rút được 5 sợi đã mừng rơi nước mắt.”

Không có công nghệ hỗ trợ, mọi công đoạn đều làm bằng tay. Phải rút hơn 1.200 cuống sen mới đủ dệt một chiếc khăn nhỏ, hơn 7.000 cuống sen mới được một tấm áo dài hoàn chỉnh.

Để tạo ra được lụa tơ sen, đòi hỏi người thợ cần trải qua nhiều quy trình tỉ mỉ. Những cuống sen được thu hoạch và cắt cuống, làm sạch gai. Sau khi đã phân loại, người thợ cần dùng dao khứa nhẹ và làm đứt vỏ thân cây sen. Tơ rút xong được cho vào ống và đưa vào guồng se cho sợi tơ săn chắc lại. Những sợi tơ sen đạt chuẩn được đưa vào khung cửi để dệt thành những tấm lụa hoàn chỉnh. Một tấm lụa cần khoảng 4.800 cuống sen, nhưng ngay cả những người thợ lành nghề nhất một ngày chỉ làm khoảng 200-250 cuống sen.

Tơ sen – thứ sợi mong manh đòi hỏi sự kiên nhẫn đến phi thường để se, để dệt. Nhưng chính sự chậm rãi, tinh tế và đầy nhân văn ấy lại là điều khiến lụa tơ sen trở thành “báu vật” giữa thời đại công nghiệp gấp gáp.

Lụa tơ sen được làm ra mang hương thơm thảo mộc, dễ chịu. Mỗi sợi tơ sen như “mạch máu” nuôi dưỡng cây sen. Nhờ sự độc đáo, giá trị văn hóa, mà các sản phẩm dệt từ tơ sen thu hút được rất nhiều khách hàng trong và ngoài nước. Tơ sen đã được Nhà nước đầu tư phát triển. Năm 2023, các sản phẩm: khăn lụa tơ sen, tranh lụa thêu tơ sen,... của làng nghề đã được thành phố đánh giá, phân hạng trong chương trình OCOP. Ngay từ năm 2023, sản phẩm đã được chứng nhận OCOP 5 sao cấp quốc gia và duy trì mức này đến hiện nay.

Với sự độc đáo, sự tỉ mẩn kỳ công, không chỉ là sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo, lụa tơ sen của bà Thuận đã được thành phố Hà Nội công nhận đạt chuẩn sản phẩm OCOP 5 sao cấp quốc gia năm 2023, khẳng định giá trị không chỉ về mặt kỹ thuật, mà còn về văn hóa, bản sắc, sự sáng tạo và sức sống bền bỉ của làng nghề truyền thống.

Trong năm 2024, nhà thiết kế Bùi Công Thiên Bảo đã sử dụng tơ sen để làm mẫu thiết kế “Lụa nàng Sen”, được Hoa hậu Huỳnh Thanh Thủy trình diễn trong cuộc thi Miss International 2024 tại Nhật Bản. Điểm nhấn bộ trang phục là phần mô phỏng khung cửi dệt vải thủ công gắn sau lưng. Trang phục đã được các giới chuyên môn quốc tế đánh giá rất cao.

Lụa tơ sen được lựa chọn làm quà tặng cho các đoàn ngoại giao, trưng bày tại nhiều hội chợ quốc tế. Đặc biệt, trong các kỳ Festival nghề truyền thống, sản phẩm của bà Thuận luôn thu hút sự chú ý của du khách và giới chuyên môn bởi vẻ đẹp vừa mộc mạc vừa quý phái.

Bên cạnh đó, lụa tơ sen còn kết tinh văn hoá trong sản phẩm, là kết tinh của tinh thần “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Từng sợi tơ là ký ức làng quê, là mùi hương mùa hạ Hà Nội, là tiếng vó câu trong buổi hoàng hôn trên đầm sen. Những ai từng tận tay sờ vào tấm lụa sen đều có cảm giác như chạm vào một phần linh hồn của đất trời.

Với nghệ nhân Phan Thị Thuận, dệt lụa không phải chỉ để bán. Đó là “thiền”. Là cách để sống chậm, để lắng nghe chính mình và lan tỏa sự an yên: “Tôi muốn người ta khi khoác tấm áo lụa tơ sen, không chỉ thấy đẹp mà thấy nhẹ lòng. Đó là cái đẹp không ồn ào như hương sen mùa hạ” - nghệ nhân Phan Thị Thuận chia sẻ.

Hiện tại, xưởng dệt của bà Thuận đã trở thành điểm đến trong hành trình du lịch làng nghề Hà Nội. Các tour đưa du khách trong và ngoài nước về trải nghiệm dệt lụa, rút tơ, thưởng trà sen, nghe bà kể chuyện về sen, về nghề, về những đêm không ngủ vì một vệt tơ mỏng đứt giữa chừng… Để có được nguồn nguyên liệu phục vụ sản xuất, Công ty TNHH Tơ tằm dâu Mỹ Đức triển khai trồng 1,8 ha sen chất lượng cao, với quy trình kỹ thuật đảm bảo tiêu chuẩn sạch, tạo việc làm thường xuyên cho 11 lao động với mức lương bình quân 300.000 đồng/người/công, tương đương 9 triệu đồng người/tháng.

Tơ sen Việt vẫn đang ở giai đoạn đầu của hành trình dài. Bà Thuận đã bắt đầu truyền nghề cho các học trò trẻ, mở lớp hướng dẫn kỹ thuật dệt lụa và rút tơ. Nhưng bà vẫn trăn trở: “Cái nghề này không thể dạy vội. Phải yêu nghề từ gốc. Từng động tác phải làm bằng cả tấm lòng, chứ không phải vì tiền”.

Chính quyền Hà Nội đang có kế hoạch mở rộng mô hình tơ sen thành cụm làng nghề, kết hợp chuỗi du lịch trải nghiệm, qua đó lan tỏa giá trị truyền thống tới cộng đồng.

Bên cạnh đó, sự hỗ trợ về thương hiệu, bao bì, câu chuyện sản phẩm từ chương trình OCOP được kỳ vọng góp phần giúp lụa tơ sen đi xa hơn, chạm đến những thị trường khó tính như Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc.

Tháng 4/2024, Sở Du lịch Hà Nội công bố tuyến du lịch mới “Khám phá con đường di sản Nam Thăng Long”. Xưởng dệt tơ tằm Phùng Xá, huyện Mỹ Đức cùng với nghệ nhân Phan Thị Thuận là điểm dừng chân cuối của hành trình khám phá di sản làng nghề Thủ đô.

Việc tích hợp sản phẩm văn hóa làng nghề với sản phẩm du lịch, xây dựng thương hiệu và gói trải nghiệm du lịch văn hóa làng nghề được đầu tư, chú trọng tạo không gian trải nghiệm thực tế cho du khách.

Xưởng của nghệ nhân Phan Thị Thuận thường xuyên đón hàng nghìn lượt khách trong nước và nước ngoài tới tham quan. Du khách có cơ hội trải nghiệm thu hoạch sen, rút sợi sen, đạp cửi, dệt thêu tơ sen... để hoàn thiện sản phẩm tơ sen độc đáo. Việc đa dạng hóa sản phẩm: khăn sen, tranh lụa sen, khăn chụp đầu, dây buộc tóc... đã thu hút được sự quan tâm lớn của khách hàng.

Ông Koji Yamamoto, du khách Nhật Bản chia sẻ: “Tôi chưa từng thấy loại lụa nào nhẹ và thơ như vậy. Nó giống như chạm vào sương sớm. Được tận mắt xem quy trình thủ công này khiến tôi rất xúc động. Đây là văn hóa chứ không đơn thuần là hàng hóa”.

Trong định hướng phát triển bền vững làng nghề gắn với hoạt động du lịch, UBND TP Hà Nội đã ban hành Kế hoạch về phát triển Trung tâm Thiết kế sáng tạo, giới thiệu, quảng bá sản phẩm OCOP, làng nghề gắn với du lịch tại các quận, huyện năm 2024.

Bên cạnh đó, để phát triển bền vững du lịch kết hợp với trải nghiệm văn hóa làng nghề truyền thống cần chú trọng vào vấn đề môi trường. Những cuống sen sau khi được kéo tơ sẽ được tái sử dụng làm phân bón vi sinh. Giữ gìn môi trường xung quanh những cánh đồng sen sẽ khiến cho sen phát triển tốt, sinh tơ nhiều. Chính những người khách sử dụng sản phẩm tơ sen của xưởng đã góp phần bảo vệ môi trường, đẩy mạnh lối sống xanh.

Không dừng lại ở những sản phẩm thủ công, nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận ước ngày nào đó không xa, Việt Nam cũng mở rộng được nghề này không kém gì Campuchia, Myanmar. Bởi, không chỉ có vùng nguyên liệu rộng lớn, người thợ dệt của Việt Nam còn có tay nghề rất giỏi và tài hoa. Lụa tơ sen mở ra một hướng đi mới cho ngành lụa truyền thống đất Việt, góp phần quảng bá tới thế giới hình ảnh của Việt Nam, một đất nước vừa đang có sự phát triển vừa chứa đựng, lưu giữ các giá trị truyền thống nghìn năm.

Lụa tơ sen không phải là sản phẩm đại trà. Nó là sản phẩm của tâm, của tình, của khổ luyện. Như một đóa sen thanh khiết nở trên mặt nước, thước lụa ấy gợi nhắc về vẻ đẹp thuần khiết của văn hóa Việt – không phô trương mà đầy nội lực.Từ bàn tay khéo léo của một người phụ nữ làng Phùng Xá, lụa tơ sen hôm nay đã được nâng tầm thành thương hiệu OCOP 5 sao, là niềm tự hào không chỉ của Hà Nội mà còn của cả quốc gia.

Phương Lan

Đồ họa: Ngọc Lan